Ankara 801 Numaralı Kadı Sicili

Yazar: Hasan Doğan

Osmanlı Devleti pek çok alanda olduğu gibi yönetim ve hukuk anlayışında büyük bir sistem inşa etmiştir. Bununla beraber Osmanlı hukuk sistemi, mahkemeleri ve bunların uygulamalarına dair ortaya konan müktesebatın maalesef tamamı günümüze ulaşabilmiş değildir. Ancak miras aldığımız yazılı birikimin çok sayıda ülke ve medeniyetin sahip bulunduklarının kat kat üstünde olduğunu belirtmek yanlış olmayacaktır. Bu açıdan bakıldığında kâdı sicilleri, hukuk tarihimiz için oldukça ehemmiyet taşımakta, bilhassa hukuk müktesebatımız içinde geniş yer tutmaktadır.

Türkiye Cumhuriyeti’nin başkenti olarak farklı bir değer ifade eden Ankara, Osmanlı Devleti döneminde de önemli bir mevkiye sahiptir. Yıldırım Bayezid Han’ın Sarı Timurtaş Paşa’yı Anadolu Beylerbeyi olarak görevlendirmesinden (1393) Fatih Sultan Mehmed Han’ın İshak Paşa’yı Kütahya kentine atamasına (1451) kadar uzunca bir süre Anadolu Beylerbeyliği’nin merkezi olmuştur. XVI. yüzyılda da dönem dönem Ankara’nın bu görevi üstlendiği görülmektedir. Ankara, siyasi konumundan öte üretim ve ticarete yaptığı katkılarla da ön plana çıkmış; kültürel, jeopolitik ve bilhassa iktisadi açıdan diğer yerleşim merkezleri arasında ayrıcalıklı hale gelmiştir.

Kentin üstlendiği misyonu, geçmişten günümüze geçirdiği dönüşümü doğru kavrayabilmek, muteber kaynaklara erişim ve bunların analizi ile mümkün olabilecektir. Bu husustaki tarihi kaynakların başında, dönemin en etkin yöneticilerinden olan kâdıların tuttuğu siciller yani mahkeme kayıtları gelmektedir. Söz konusu kâdı sicilleri (şer‘iyye sicilleri), içerdiği şehir, mahalle, sokak, nahiye, köy, cami, medrese, vakıf ve çarşı-pazar adları ve tanımlamalarıyla ele aldıkları konular çerçevesinde Ankara’nın mahalli tarihine ışık tuttuğu gibi aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin yönetim anlayışı ve hukuk uygulamalarının anlaşılmasına da katkı sağlamaktadır.

Osmanlı Devleti’nde adli görevleri yanı sıra idari vazifeyi de haiz olan kâdı ya da nâip tarafından veya denetiminde hazırlanan şer‘iyye sicilleri, bize kayıt tutma ve yazım hususundaki hassasiyeti, devlet ve yargı ciddiyetini, İslam hukuku ve örfe verilen önemi, dönemin ihtiyaçlarına göre hukuk uygulamalarında bazı farklılıklara gidildiğini, hukuk ve muhakeme alanındaki zenginliği de ortaya koymaktadır.

Bu çalışmada, 801 Numaralı Ankara Kâdı Sicili’nde yer alan karar metinlerine ışık tutabilmesi için hukuk tarihi ve İslâm hukuku açısından kısa bir değerlendirme de sunulmaktadır.